Góðan morgun

Tá ið vit siga ein søgu, veldst alt um vinkulin – sjónarhornið. Vit kunnu koppa somu søgu á høvdið við at skifta sjónarhorn. Tað er einki nýtt í tí.

Vit kenna søguna um burturvilsta sonin, sum er ein gleðisøga. Tað er hon, tí tað er pápin, ið sigur søguna, hann gleðist um at hava fingið sonin aftur og sigur, nú fletta vit kálvin og gera gildi.

Men hugsið tykkum, at sama søgan er søgd úr sjónarhorninum hjá kálvinum? 

Tá verður tann fitti pápin drápsmaður, sum drepur ein fittan kálv, tí tey ætla sær í ball. At siga somu søgu so ymisliga vísir á ein part av tí absurda í okkara tilveru. Tað er helst grundin til allar tær ósemjur, vit brúka lívið upp á at loysa ella so. Havi hugsað eitt sindur um tað í sambandi við menningina, sum er farin fram her á landi í eini 150 ár, frá tí at vit kvaklaðust við aftur sum fólk.

Sætt frá 150 árum síðan kemur tað surrealistiska og tað absurda fram – sæð úr okkara tíð og aftureftir er alt ein stig fyri stig menning.

Ørskapurin byrjar við, at vit gera slíkt, sum onnur stillisliga hava samtykt, at vit ikki kunnu, vit standa okkum, har vit ikki áttu at kunnað staðið okkum, vit flyta okkum inn í framtíðina á ein hátt, sum vit ikki áttu at havt styrki og mátt til.   

Stundum verða vit borin saman við provinsbýir í øðrum londum, sum hava 50.000 íbúgvar, men samanburður ber ikki til – tí vit eru eitt land og ikki nakað so litleyst sum ein provins í einum stórum landi. Tað er bara hagtalsfrøðiliga, at 50.000 er 50.000 – munurin millum provins og land er ómetaligur. Og vit eru eitt land.

Vit eru eitt lítið land, og vónirnar til eitt lítið land eru ikki stórar, og tí halda onnur, at vit skulu gera tað, sum sømir seg einum lítlum landi. Sama stigskipan sum í øllum øðrum viðurskiftum. Vit mugu ikki  vera hugmóðig og halda, at vit kunnu kappast við tey stóru – tí grundreglan er, at  fleiri merkir betri, flest merkir best. 

Men tað er, sum um okkara egnu ílegur rópa: Vit góðtaka ikki tykkara premissur – tykkara fortreytir. Vit gera tað, sum okkum hóvar, og stundum fær tað, sum vit vilja og orka, onnur at ógvast við. Vit hava ivaleysa leingi fingið at vita, at vóru ov smá og ov fátæk og ov veik til, at vit kundu rætta ryggin av álvara.

Tað er farin tíð, og vit hava slept okkum av við kolonisyndromið, sum veksur seg stórt, tá ið trúttað verður niður í fólk í øldir, at øll onnur eru størri, sterkari, ríkari, betri enn tú.

Tað er eitt øgiligt renningarlop, vit hava gjørt í slakar tvær øldir, áðrenn vit fremja nógv av teimum brøgdum, ið verða framd nú.

Renningarlopið byrjaði í grundini, tá ið vit raknaðu við sum fólk fyri uml. 150 árum síðan. Ikki tí at vit ikki eisini tá áttu úrmælingar, fólk, sum skaraðu framúr, sum brutu slóð, men samfelagið var eitt annað – og tað er ilt í dag at ímynda sær, hvussu tað var at liva fátækur og ognarleysur, ófrælsur og heftur at einum bónda alt lívið.

Men so byrjar nýggja gongdin, og bita fyri bita fáa vit møguleikar og rættindi, verða frælsari, góðtaka ikki alt og fara at seta krøv. 

Tá ið vit kveita aftur á leiðina hesi 150 árini, síggja vit, hvussu okkara heimur hevur latið seg upp, hvussu tað er víðkað fyri eygunum og huganum, og hvussu vit ernast og síðan krevja okkara rætt. 

Menningin hevur verið ógvislig, og skifta vit nú vanliga sjónarhornið, kemur tað absurda fram. 

Nú taki eg okkurt dømi.

Eingin, sum stóð við vaðbeinið á sluppunum í jøkulskulda undir Íslandi, hevði kunnað ímyndað sær, at føroyskir fiskimenn einaferð fóru at sigla við skipi, sum var gjørt soleiðis, at teir kundu liggja og damla í gosbaði á frívaktini, meðan teir hugdu at góðum filmi. Úr teirra sjónarhorni er tað surrealistiskt – men tað er veruleiki nú. 

Eingin, sum sat við árarnar og skjútsaði prest tvørtur um Hestfjørð, tann tíð tað var, kundi síggja fyri sær, at nakar kundi borað eitt hol inn undir Hestfjørð, so prestur kundi koma turrskøddur yvirum.  Tað er minst líka stórt undur, sum hevði Jesus spákað tvørtur um fjørðin við prestinum í kneppinum. Tað er fullkomiliga surrealistiskt, men tað er veruleiki nú. 

Eingin, sum stóð hokin yvir hakan og skar torv, eina torvu fyri og aðra eftir, hugsaði sær, meðan teir rættu ryggin ein løtu og hugdu upp í loft, at en mylna kundi verða sett upp í andglettin og gera kaldan vind til hita – tann hita, sum hann annars fekk úr torvinum.

Tað var fullkomiliga surrealistiskt, men tað er veruleiki nú. 

Hetta, sum var surrealistiskt fyri nøkrum árum síðan, er realistiskt nú á døgum. Hetta prógvar, at vit ikki vita, hvagar vit fara, hvat ið framtíðin goymir til okkara.

At tá ið vit bróta upp úr nýggjum og seta okkum eitthvørt fyri, enda vit mangan heilt aðrastaðni, enn vit høvdu væntað. Tá hendir stundum undrið, at vit fáa alt aftur fleiri ferðir tað, vit høvdu væntað okkum.

Tí vit síggja so stutt inn í framtíðina. Og teir bestu møguleikarnir liggja í tonkunum, ið ikki eru hugsaðir enn.

Eitt fet í senn, kanska tað fetið vit síggja í senn, og ein fagran dag stendur tú á aðrari sýn – haðan nýtt útsýni er, og aðrar dyr verða latnar upp til møguleikar, tú ikki visti vóru til. 

Í fjør góvu vit út bók eftir hetlendingin John Goodlad. Bókin eitur Saltleiðirnar. Í henni sigur hann frá  einum gávuríkum hetlendingi nevndur Haldane Burgess. Ein maður, sum vaks upp undir ógviliga trongum korum, men var so evnagóður, at hann slapp inn á universitetið í Edinburg. Hann vísti seg at vera úrmælingur sum studentur. Men hann fekk einhvørja sjúku seinni og misti sjónina.  Í bókini verður hann lýstur sum

‘tann blindi maðurin, ið sá inn í myrkrið; 

hann sá ikki tvørtur um vegin, men sá ígjøgnum øldirnar’. 

Hesin maðurin lærdi hetlendingar, sum vóru í somu støðu, sum ognarleysir føroyingar vóru tá – siglingarlæru – lærdi teir, hvussu teir við kunnleika kundu finna fiskileiðir undir Grønlandi og á stóru kanadisku grunnunum. Tað snúði seg um hjartatættirnar – áræði og kunnleika – at tora og duga. Við tí førninginum raktu hetlendsku fiskimenninir gullnámini fjart frá heimaoyggjum. Og fátæku traðarmenninir, sum høvdu trælkað undir harðrendum góðseigarum, løgdu til brots og vórðu ríkari, enn teir nakrantíð høvdu droymt um. Ein heil tjóð raknaði við og fekk eitt nýtt lív. Har var bæði frælsi og peningur. Tað vóru teir, ið fingu okkum føroyingar at hugsa um annan fiskiskap enn at sita við snøri í einum 5-mannafari. Men vit komu aftaná og standa ikki aftanfyri.

Søgan um Burgess kundi verið partur av okkara egnu søgu. Tí vit áttu eisini tey, sum sóu longri enn tey flestu, sóu inn í ókomnar tíðir, spýttu í lógvarnar og virkaðu fyri, at tær sjónir, tey sóu fyri sær, vórðu veruleiki. 

Hugsaði mangan um tað at velta upp úr nýggjum, tá ið vit arbeiddu við bókini um Rituvík í fjør.

 Jólaaftan í 1873 fara tey bæði Per og Nicolina Højgaard av Toftum til Rituvíkar. Vóngóð og treyst. Tey eru nýliga gift og flyta í nýggj hús í Rituvík. Ganga inn í vónina. Tey fara ikki fram við nakrari Frælsisstandmynd, sum vit síggja í filmum úr USA um øll tey vóngóðu, ið skuldu finna sær eydnuna har. Nei, Per og Nicolina gingu gjøgnum hagalyng og skursl við leypi á baki inn í somu vón um at seta búgv – helst grunda eina nýggja bygd – tey skuldu grunda sjónina á hart arbeiði, knoss og alt, ið tað hevur við sær – og gleðina um at síggja bøin vaksa, børnini fjølgast og framgongd og grannalag. 

Tey fáa 12 børn. Og eftir tey eru 1000 eftirkomarar. 

Frá 1873 til aldarskiftið 1900 vóru 8 húski í Rituvík – og har uddi við børnum, sum spældu í túninum. Nú – 150 ár seinni – kunnu vit telja 10.000 eftirkomarar av hesum niðursetufólkum.

Hetta er tað, sum stundum hendir, tú ið fólk leggja til brots og í treysti royna nýggjar leiðir.  Tú dugir ikki at ímynda tær, hvussu stórur ávøksturin kann verða.

Øll tit, sum sita her í dag, umboða í royndum fólk, ið hava lagt grundarlagið undir stórar sjónir og stórar vónir – og nú eiga tit kyndilin.

Eg minnist væl, hvussu stórt framstig tað var, tá ið hondbóltsvøllurin hjá okkum í Vestmanna var asfalteraður. Tað var framtíðin, sum var asfalterað fyri okkara fótum, betri verður tað aldrin – tað vóru vit sannførd um. Hetta var um somu tíð, sum Beatles vóru upp á tað besta. Gongdin frá fyrsta asfalteraða vøllinum til løtuna í januar, tá ið úrvalsliðið leikti í Berlin, og takið á Mercedes-Benz mundi skrædnað, tí høllin øll stóð at bresta  av føroyskum kenslum. 

Hon er surrealistisk úr einum sjónarhorni – men veruleiki.

Hagfrøðingar gjørdu tað upp í prosentum – 10% av einari tjóð fór av landinum til hondbóltsdyst – eitt exodus sum ikki eigur sín maka. Móses við sínum fylgi á sinni bliknar afturímóti. 

10% av eini tjóð, savnað til ein hondbóltsdyst – einki annað land í heiminum kann gera okkum tað eftir. Tað er fullkomiliga absurd. 

—- Men hjá okkum – hjá okkum er tað veruleiki. 

Gandalykilin er at síggja teir stóru møguleikarnar í teimum smáu støddunum.

Lykilin er at hugsa og síggja møguleikar við teimum fortreytum, sum eru, sum eru okkara. Ikki við støði í annara, men okkara fortreytum.

Tað stutta er, at hini halda, at vit eru ov smá. Vit duga at síggja, at tað eru vit ikki. Tey duga ikki at hugsa sum vit – og tí fer tað sum skelkur ígjøgnum stór lond, at tey tapa fyri føroyskum ítróttafólkum, ikki um at tala, tá ið tey verða avsmurd! Men tað er eingin skomm at tapa fyri føroyingum, tí tað prógvar bara, at flest merkir ikki bara best.

Men nú rennur talið frá 10 prosentum upp á 15% av Føroya fólki, sum ætla sær av aftur landinum til enn ein dyst. –Vit venda sum altíð øllum við og siga “first we take Berlin” og nú stendur Oslo fyri tørni. Norðmenn eru komnir í rasshaft av okkum, tá ið hvørki flogfør ella hotell klára at nøkta tørvin. 

Hvat gera vit so? 

Jú, vit taka flaggskip okkara úr sigling í eina viku, fylla tað við entusiastum og seta kós ímóti Oslo.

Absurd? – Ja. 

Men hvat gert tú ikki fyri at uppliva hesar ekstatisku løturnar, tá ið allur samleiki tín brúsar sum sjampanja í øllum kroppinum! Og tú mást veittra og skrála, tí allar sikringarnar eru brostnar í heysinum. 

Tað er í royndum teimum løtunum, tit her inni øll somul stremba fram ímóti.

Góðan aðalfund!